مراسم رژه پیروزی جمهوری آذربایجان در جنگ قره باغ با حضور رئیس جمهور این کشور و یک مهمان ویژه به نام رجب طیب اردوغان برگزار شد.
در این رژه که با حضور مشترک نیروهای نظامی ترکیه انجام شد اتفاقاتی افتاد که واکنشهای زیادی را در داخل ایران به همراه داشته است.
پیش از مراسم سخنرانی رسمی روسای جمهور دو کشور، مارش مارش ویژه موسوم به “مهتر” که از مارش های سپاه عثمانی بود نواخته شد که با توجه به برگزاری این جشن در جمهوری آذربایجان اقدام بی ربطی بود و تناسبی با باکو نداشت.
در سخنان حماسی اثنای رژه نیز از سوی مجری به “ارک تبریز”و”کوه سبلان” اشاره شد که ارتباطی با جمهوری آذربایجان نداشته و نام بردن از این اماکن تحریک آمیز قلمداد می شود.
اظهارات نسنجیده اردوغان
سخنرانی اردوغان نیز حواشی بسیاری به راه انداخته است.
رئیس جمهور ترکیه در بخشی از سخنان خود با مداخله در امور ارمنستان اظهار داشته است: آرزو داریم که مردم ارمنستان خود را از زیر بار تحمل رهبرانشان که همچنان اسیر دروغهای گذشته هستند و ملت را به فقر و تنگدستی کشانده اند رها کنند.”
این اظهارات را می توان مداخله صریح رئیس جمهور ترکیه در امور داخلی ارمنستان دانست که مشابه این جملات را بارها درباره دولت رسمی و مشروع سوریه عنوان کرده است.
اردوغان در بخش دیگری از سخنان خود با اشاره به یک شعر قدیمی آذری با نام ارس را خواند که می گوید: “ارس را جدا کردند و آن را با میله های آهنی و سنگ پر کردند/من از تو جدا نمی شد، ما را به زور جدا کردند”
این شعر از جمله اشعاری است که در حوزه ادبیات تجزیه طلبانه قلمداد می شود.
در خوشبینانه ترین حالت می توان گفت که انتخاب این شعر یک بد سلیقگی بوده و نباید قرائت می شد زیرا حساسیتهای موجود در ایران در خصوص اشعار یا اقدامات تجزیه طلبانه کاملاً روشن است.
سابقه اظهارات مداخله جویانه اردوغان
اما با کمی بد بینی هم می توان گفت که این شعر در کنار مداخله در امور ارمنستان که در همین سخنرانی به چشم خورد حاکی از خوی توسعه طلبانه رئیس جمهور ترکیه است که در گذشته نیز بارها در قالب اقدامات نظامی در شمال سوریه و شمال عراق و نیز اقدام به براندازی دولت مشروع دمشق به چشم خورده است.
اردوغان زمانی به دنبال خواندن نماز پیروزی در مسجد اموی دمشق بود.
علاوه بر بازتاب اظهارات مداخله جویانه اردوغان، در داخل ترکیه نیز به این اقدامات و اظهارات واکنشهای زیادی نشان داده شده به نوعی که احزاب جمهوری خلق و حزب دموکراتیک خلق ها به روشنی و آشکارا نسبت به آن موضع گرفته اند.
کلیچدار اوغلو رهبر حزب جمهوری خلق مدتی پیش گفته بود که اردغان به دنبال تجزیه دیگر کشورهاست.
اظهارات اردوغان مغایر منشور سازمان ملل است
«احمد کاظمی»، دکترای حقوق بین‌الملل عمومی و نویسنده کتابهای “امنیت در قفقاز جنوبی”، “پان‌ترکیسم و پان‌آذریسم” و “مفهوم اقلیت در اسناد بین‌المللی حقوق بشر”، در پست اینستاگرامی خود در واکنش به اظهارات اردوغان در رژه نظامی باکو نوشت:
«صحبت‌های اردوغان در رژه باکو، تهدید تمامیت ارضی ایران و مغایر منشور سازمان ملل، مغایر قاعده حقوقی التزام کشورها به احترام به تمامیت ارضی و نقض اصول حسن همجواری بود. این موضع‌گیری اتفاقی نبود بلکه آغاز فاز دوم پروژه جنگ قره‌باغ می‌باشد. در فاز اول به بهانه آزادی اراضی اشغالی جمهوری آذربایجان، ترکیه با حمایت رژیم اسرائیل و انگلستان، پروژه اتصال جغرافیایی پان‌ترکیسم را از طریق تحمیل کریدور “مقری” در توافقنامه آتش‌بس پیگیری نمود تا ظرفیت‌های ژئوپلیتیکی ایران بویژه در حوزه انرژی در آینده تخلیه شود.
در فاز دوم، اردوغان با این اظهارات، از یک‌سو علی‌اف را که اکنون جمهوری آذربایجان را تحت‌الحمایه ترکیه قرار داده است و از سوی دیگر، اذناب تجزیه‌طلب را در آستانه ۲۱ آذر، سالروز غائله فرقه دموکرات؛ مکلف کرده تا به تحرکات جدید تجزیه‌طلبانه علیه ایران دست بزنند. اساساً ایجاد کانون جدید ناامنی و تجزیه‌طلبی علیه ایران تعهدی است که باکو و آنکارا قبل از آغاز پروژه جنگ دوم قره‌باغ به اسرائیل و آمریکا و انگلستان داده‌اند. به همین دلیل بود که در کمال ناباوری عده‌ای، کشورهای غربی در مقابل آزادی اراضی خارج از قره‌باغ، تنها نظاره‌گر شکست ارمنستان شدند. بنابراین باکو قرار است به عنوان یک کشور تحت‌الحمایه، از این به بعد با تشدید اجرای سیاستهای پان‌ترکیستی و استفاده از ظرفیت‌های نیروهای تکفیری مستقر در جمهوری آذربایجان در مسیر نوعثمانی‌گری اردوغان که خود را مرید سلطان یاووز سلیم می‌داند، حرکت کند؛ همان سلطان سلیمی که که دستش به خون هزاران آذری از جمله تبریزی‌ها در جنگ چالداران آغشته است. اشتباه سران باکو و آنکارا نیز درهمین رویکرد است. هر دو، کشورهایی هستند که با سیاستهای تک‌قومی دنبال دولت همگن از طریق سرکوب شدید اقلیت‌ها هستند. دمیدن در قوم‌گرایی و تکرار سیاستهای ۱۹۹۳ به تجزیه جمهوری آذربایجان و ترکیه منجر خواهد شد. تالشتان و لزگستان، پاشنه آشیل جمهوری آذربایجان و کردستان، زازاستان و علوی‌ها، پاشنه آشیل ترکیه خواهند بود.
اکنون می‌توان گفت که در آینده، تاریخ چگونه قضاوت خواهد کرد. آیا واقعاً قره‌باغ آزاد شد؟ یا اینکه الهام علی‌اف، با نوعی قماربازی و حتی بر خلاف رویکرد پدرش، به بهانه آزادی قره‌باغ، کشور را تقدیم ترکیه، رژیم صهیونیستی و هزاران صلح‌بان روس کرد که با لگدمال‌کردن استقلال این کشور، از موقعیت آن علیه ایران استفاده کنند.
خدا رحمت کند نجم‌الدین اربکان رهبر معنوی اسلامگرایان ترکیه را آن روزی که با پیش‌بینی خیالات اردوغان، وی را به فرعون و شیره انگوری تشبیه کرد که به شرابی تبدیل شده است که آینده ترکیه را تباه می‌سازد. سرمستی‌های امروز اردوغان تنها برای کسانی است که قوم‌گرایی چشمان آنها را کور کرده، باورپذیر می‌باشد وگرنه حقارت سیاستهای شکست‌خورده اردوغان در اتحادیه اروپا، سوریه عراق؛ شرق دریای مدیترانه، یونان، مصر و لیبی بر همگان مشهود است.
پانورامای هژمونی منطقه ای ترکیه
همزمانی پیروزی بلشویک ها با تحریکات عثمانی در قفقاز، در جریان انقلاب ۱۹۰۷ و سپس ادامه آن ۱۹۱۷ فصل جدیدی از این منازعه خونین است. چه در این زمان امپراتوری عثمانی با شرکت در دول محور(آلمان، عثمانی و امپراتوری اتریش _ مجار) عملا در جبهه ضد روسیه تزاری با تحریک مسلمانان قفقاز به دنبال گشودن جبهه ای جدید بود که البته این نیز پاسخی به تحریکات روسیه و انگلیس در مجموعه متملکات امپراتوری عثمانی بود.
متعاقب آن روس ها نیز با تحریک اقلیت های مسیحی امپراتوری، چون ارامنه ساکن در آناتولی، در صدصد تلافی بودند. از یاد نبریم که با شکست سهمگین عثمانی در جریان جنگ جهانی اول و نسل کشی وسیع ارامنه و حمله عثمانی به ایروان و قفقاز در قالب دفاع از مسلمانان در بحبوحه سقوط امپراتوری تزاری نزاع آذری _ ارمنی را پیچیده تر کرده و متاسفانه مسایل قفقاز بیش از پیش بغرنج شد.
از سوی دیگر با پیروزی انقلاب اکتبر و تشکیل دو جمهوری آذربایجان و ارمنستان، سرنوشت منطقه قره باغ کوهستانی با توجه به کثرت جمعیت ارامنه در هاله ای از ابهام ماند و با توجه به نفوذ آذربایجانی ها در هیئت حاکمه کمونیستی جدید و تاکید نریمان نریمانوف مشاور استالین، این منطقه علی رغم مخالفت اکثریت ساکنان ارمنی آن، در قالب منطقه ای خود مختار در چهارچوب آذربایجان باقی ماند.
این درگیری ها ابتدا با اعلام استقلال و الحاق جمهوری آرتساخ (قره باغ کوهستانی) توسط مجلس محلی به ارمنستان شروع شده و جمهوری آذربایجان با حمله قره باغ کوهستانی طی سال های ۱۹۹۰ تا ۱۹۹۴، گرفتار جنگ سهمگینی شد که البته با شکست نیروهای اذربایجانی و از دست دادن ۷ شهرستان دیگر نیز همراه بود. نزاع مداوم چند ساله منجر به صدور قطعنامه های ۸۲۲، ۸۵۳، ۸۷۴، ۸۸۴ توسط شورای امنیت و تشکیل گروه تماس مینسک متشکل از کشورهای آمریکا، روسیه، فرانسه و اذریایجان و ارمنستان شد.
وضعیت کنونی
در این راستا پس از طرح تئوری “عمق استراتژیک” با رویکرد”تنش صفر با همسایگان”توسط احمد داوود اغلو نخست وزیر پیشین دولت ترکیه، دریاسالار “جم گورد” درسال ۲۰۰۶ مقاله ای بعنوان استراتژی دریایی” میهن آبی” را ارائه داد. این نظریه گسترش وضعیت خاکی و دریایی ترکیه را با توجه به گامهای قاطع این کشور در مدیترانه شرقی بعنوان خط مقدم دفاعی ترکیه مطرح می کند. “میهن آبی” بر تمامی حوزه های ساختار “تولید قدرت” تاکید داشت و این استراتژی، نظریه “تنش صفر با همسایگان ” داوود اوغلو را به چالش کشید.
هرچند در ابتدا اردوغان با همراهی داووداغلو نظریه تنش صفر با همسایگان را با برقراری روابط نزدیک با سوریه شروع کردند اما جریان خیزش مردمی درکشورهای عربی در سال ۲۰۱۱، اردوغان را به طمع انداخت و “جم گورد” اردوغان را تشویق کرد که استراتژی “میهن آبی” را به “تنش صفر” ترجیح دهد. به همین دلیل اردوغان در جریان تحولات اخیر به”اخوان المسلمین”نزدیک شد و هم اینک حضور درلیبی و مقابله با سیسی در مصر را می توان حاصل بسط ایده استراتژی “میهن آبی” و اجرایی شدن آن تلقی کرد.
مواردی که اشاره شد حاکی از عقبه فکری یک استراتژی گسترده و حساب شده در اندیشه سیاسی دولت نوین ترکیه می باشد. اردوغان پس از پیروزی در انتخابات ۲۰۱۲ سخنان تامل برانگیزی را بر زبان آورد که شنیدن آن خالی از لطف نمیباشد. وی در نطق آتشین خود در بین هوادارانش چنین گفت؛ ترکیه آینده بزرگتر از ترکیه کنونی است. شاید شما این را بدانید یعنی ما در ۷۸۰ هزارکیلومتر مربع نمیگنجیم و هم اکنون مرزهای فیزیکی و مرزهای معنوی (منظورنژادی) ماباهم متفاوتند. برادران ما درموصل، کرکوک، حسکه، حلب، حمص، مصراته، اسکوپیه، کریمه و قفقاز، ممکن است همه خارج از مرزهای ما باشند، اما آنها در مرزهای معنوی و احساسی ما میباشند. ما درمقابل کسانی که میخواهند ملت ما را و تاریخ مارا به ۹۰ سال(منظور حکومت بعد از فروپاشی عثمانی) محدود کنند خواهیم ایستاد ما همه تمهیدات لازم را انجام خواهیم داد. کتابهای درسی مدارس را بازبینی خواهیم کرد از دبستان شروع می کنیم. (نطق حماسی رجب طیب اردوغان درمراسم پیروزی انتخابات ۲۰۱۲)
این دکترین تنها در ادبیات سیاسیون این کشور خلاصه نم یشود بلکه درروح حاکم بر فرهنگ وتمدن نوین آنها نهادینه شده است. در همان نطق انتخاباتی اردوغان اظهار می دارد: “امروز مردم از استانبول تا بوسنی پیروز شده اند. از ازمیر تا بیروت، از آنکارا تا دمشق، از دیاربکر تا رام الله، طرابلس، جنین (اردوگاه آوارگان جنین)، کرانه باختری، قدس و غزه پیروز شده اند. امروز از ترکیه تا خاورمیانه، قفقاز، بالکان و اروپا پیروز شده اند.
ورود هدفمند ترکیه به اختلافات سرزمینی آذربایجان و ارمنستان بر سر منطقه قره باغ نه تنها گره ای را بازنخواهد کرد بلکه پرونده گشوده ای به پرونده های بی سرانجام ترکیه در منطقه افزوده خواهد نمود درحالیکه کشورهای تاثیر گذارمنطقه هرگونه تجاوز و اشغالگری را در جریان قره باغ برنتابیده اند چه دلیلی برای قومی ـ مذهبی کردن این مناقشه در بین جامعه آذریها و ارامنه وجود دارد؟ درحالیکه نه باکو کربلا و نه آنکارا بیت المقدس و نه ایروان تل آویو است بلکه مناقشاتی تاریخی بین دو کشور همسایه است که شایسته است براساس منافع ملی با آن برخورد شود.
آیا سیاست خارجی ترکیه در اختیار ملی گرایان است؟
حتی در داخل حزب عدالت و توسعه نیز از اینکه دیدگاههای افراطی ملی گرایانه همراه با مداخله خارجی در سیاست خارجی ترکیه پررنگ شده نگران و ناراحت هستند به طوریکه در ترکیه این دیدگاه وجود دارد که اردوغان تحت تاثیر سیاستهای دولت باغچلی رهبر حزب حرکت ملی است که دیدگاه ملی گرایانه افراطی او در حوزه های داخلی و خارجی بر همگان روشن است.
تحقیر ارمنستان که در جنگ شکست خورده نیز اقدامی نه چندان جالب بود که از سوی اردوغان و الهام علی اف بارها تکرار شده است.
آن چه در این خصوص از روسای جمهور ترکیه و آذربایجان انتظار می رفت، نه تحقیر ایروان و اشاره به مسائل ملی گرایانه تند و هیجانی، بلکه تاکید بر بازسازی مناطق، نزدیک کردن ملتها به یکدیگر و تلاش برای تامین امنیت تجارت و اقتصاد است. اما گویی روسای دو کشور از پیروزی بر کشوری که تسلیحات آن مربوط به دوره شوروی است آنقدر سرمست شده بودند که بار حقوقی و سیاسی اظهاراتشان برایشان چندان قابل بررسی نبوده است.
واکنش تهران چه بود؟
این اظهارات در تهران واکنشهای زیادی به همراه داشت به طوریکه محمد جواد ظریف وزیر خارجه کشورمان در توییتی نوشت:
«به اردوغان نگفته بودند شعری که به غلط در باکو خواند مربوط به جدایی قهری مناطق شمالی ارس از سرزمین مادریشان ایران است!
آیا او نفهمید که علیه حاکمیت جمهوری آذربایجان سخن گفته است؟
هیچکس نمی‌تواند در باره آذربایجان عزیز ما صحبت کند.»
ظریف به اتفاقی تاریخی اشاره کرد که باعث جدا شدن باکو از ایران شده است.
همچنین دریا اورس سفیر ترکیه در ایران نیز به وزارت خارجه فراخوانده شد.
به گفته سعید خطیب زاده سخنگوی وزارت خارجه کشورمان، در جریان این احضار به سفیر ترکیه ابلاغ شد که دوران ادعاهای ارضی و امپراطوری های جنگ افروز و توسعه طلب سال هاست که سپری شده است.
همچنین به سفیر ترکیه تاکید شد جمهوری اسلامی ایران به هیچ کس اجازه مداخله در مورد تمامیت ارضی خود را نمی دهد و همان طور که تاریخ پرافتخارش گواه است، در خصوص امنیت ملی خود حتی ذره‌ای کوتاه نمی‌آید.
علاوه بر وزارت خارجه، دیگر وزرای کشورمان از جمله جهرمی وزیر ارتباطات، بطحایی وزیر سابق آموزش و جهانپور سخنگوی وزارت بهداشت و بسیاری از مقامات دولتی و حکومتی نیز در واکنشهایی این اظهارات اردوغان را محکوم کردند.
به عنوان نمونه محسن رضایی دبیر مجمع تشخیص مصلحت نظام در صفحه توییتر خود نوشت: اگر آقای اردوغان از خواندن شعر ارس منظورش ایران بزرگ است، درست است. زیرا آذربایجان در قلب ملت ایران و در کنار برادران دیگرش از قوم، لر و کرد و بلوچ و عرب قرار دارد. اگر نظرش تکرار تجربه شکست خورده داعش در سوریه است، حرف غلطی است.
با نگاهی به روابط تهران – آنکارا طی سالهای گذشته و بخصوص پس از دوره بحرانی اوایل دهه جاری که بحران در سوریه به اوج خود رسیده بود، می توان دریافت که طرفین به سطحی رسیدند که همکاری را بر تنش ترجیح داده و برای حل مسائل منطقه ای در چارچوبهای مختلف، همکاریهایی را میان خود تعریف کردند.
نمونه آن روند آستانه است که از مهمترین نقطه تنش بین دو کشور به یکی از نقاط همکاری راهبردی تبدیل شده و نتایج آن نیز برای مردم سوریه و کل منطقه قابل مشاهده و بهره برداری است.
اختلافات طرفین هم در موضوعات مختلف معمولاً از سطح خاصی بالاتر نرفته است.
در این مورد نیز اگرچه طرف ترک خواسته یا ناخواسته در موضوعی حساس از نگاه جمهوری اسلامی به بازیگری پرداخته است اما با توجه به پاسخی که دریافت کرد احتمالاً شاهد کاهش موج رسانه ای و سیاسی به راه افتاده خواهیم بود زیرا طرفین در سطوح عالی مایل به تنش در روابط دو جانبه آن هم در فضای منطقه ای کنونی نیستند.
گفتگوهای دو جانبه، همکاری در محیط دو جانبه و منطقه ای و تلاش برای توسعه روابط در بخش های مختلف اقتصادی، سیاسی و فرهنگی از جمله نکاتی است که تهران همواره به آن اهتمام ویژه ای داشته و علیرغم برخی اظهارات نسنجیده یا ماجرا جوییهایی که در سالهای گذشته شاهد آن بوده ایم، اجازه نداده که روابط ترکیه و ایران از کنترل خارج شود؛ در آنکارا نیز اراده ای برای درگیری یا تنش با ایران به چشم نمی خورد.